Οι κρίσεις πανικού αποτελούν εδώ και χρόνια μια αναγνωρισμένη οντότητα όχι μόνο από τους ειδικούς ψυχικής υγείας αλλά και από την ευρύτερη ιατρική κοινότητα και το ευρύ κοινό. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε να δούμε τι ακριβώς είναι οι κρίσεις πανικού και πώς αντιμετωπίζονται.
Ορισμός
Οι κρίσεις πανικού είναι ουσιαστικά εκδηλώσεις πολύ έντονου και κατά κανόνα σύντομου άγχους. Εκδηλώνονται με δύο ταυτόχρονους τρόπους. Με κάποια σωματικά συμπτώματα άγχους και με κάποιες αρνητικές σκέψεις ή νοερές εικόνες. Στο σωματικό επίπεδο το άτομο μπορεί να νοίωσει ταχυκαρδία, εφίδρωση, σφίξιμο στο στομάχι, τρόμο (τρέμουλο) των άκρων του ή των χειλιών του, αίσθημα ζεστού ή κρύου στο πρόσωπο ή στο σώμα, δύσπνοια, αίσθημα ζάλης ή ότι θα χάσει τις αισθήσεις του, ναυτία, μούδιασμα ή μυρμήγκιασμα. Οι σκέψεις που το άτομο κάνει κατά την διάρκεια των κρίσεων είναι ότι παθαίνει κάτι σημαντικό (έμφραγμα, εγκεφαλικό, ότι «τρελαίνεται») ή ακόμα και ότι πεθαίνει. Το άτομο σε μια κρίση μπορεί να νοιώσει ένα ή μερικά από τα σωματικά συμπτώματα με το συνηθέστερο την ταχυκαρδία, ενώ η μορφή που πέρνουν τα διάφορα επεισόδια μπορεί να τροποποιείται μέσα στο χρόνο με την εμφάνιση νέων συμπτωμάτων ή την υποχώρηση παλαιών. Οι αρνητικές σκέψεις από την άλλη εμφανίζονται κατά κανόνα στις πρώτες κρίσεις αλλά μπορεί να υποχωρήσουν σε μεταγενέστερα επεισόδια. Οι κρίσεις διαρκούν κατά κανόνα από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι και λίγα λεπτά. Σπανιότερα είναι τα επεισόδια πάνω από 10 λεπτά. Η συχνότητά τους μπορεί να είναι από πολλές φορές την ημέρα, κατά κανόνα στην έναρξη της εμφάνισής τους, και μπορεί να γίνει τόσο αραιό έως και ένα επεισόδιο τον χρόνο ή και αραιότερα. Η εμφάνιση ενός επεισοδίου ακολουθείται συνήθως και από άλλα επεισόδια σηματοδωτόντας ουσιαστικά την έναρξη μιας διαταραχής η οποία ονομάζεται διαταραχή πανικού.
Επιδημιολογία
Δύο με 6% του πληθυσμού εκτιμάται ότι εμφανίζει διαταραχή πανικού με τις γυναίκες να είναι 2 με 3 φορές πιο πιθανό να παρουσιάσουν την διαταραχή από τους άντρες. Η έναρξη του προβλήματος μπορεί να γίνει σε οποιαδήποτε ηλικία αλλά κυρίως εστιάζεται από τα 18 έως τα 45.
Αιτιολογία
Δεν είναι ακόμα απόλυτα ξεκάθαρο, όπως γενικά με τις ψυχικές διαταραχές, τι προκαλεί τις κρίσεις πανικού. Υπάρχουν θεωρίες που εμπλέκουν την έλλειψη ισσοροπίας σε διάφορους νευροδιαβιβαστές (π.χ. σερετονίνη) ή σημειώνουν νευροανατομικές ανωμαλίες σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου (π.χ. αμυγδαλή). Η κληρονομικότητα φαίνεται επίσης να παίζει κάποιο ρόλο με τα στοιχεία να δείχνουν ότι οι συγγενείς πρώτου βαθμού ενός ατόμου με την διαταραχή έχουν 8 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες από τον υπόλοιπο πληθυσμό να εμφανίσουν και εκείνοι το πρόβλημα. Η χρήση ουσιών ή αλκοόλ μπορεί επίσης να προκαλέσει κρίσεις πανικού. Ψυχοπιεστικές καταστάσεις όπως ο θάνατος κάποιου οικείου προσώπου, ο χωρισμός, ή η χρόνια ανεργία αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες του προβλήματος. Τέλος, η διαφοροποίηση που υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους στο βαθμό ευαισθησίας που έχουν στο να καταγράφουν την όποια αλλαγή συμβαίνει στο σώμα τους έχει επίσης προταθεί σαν πιθανή αιτιολογία.
Έναρξη και συντήρηση του προβλήματος
Οι αυτόνομες λειτουργίες του σώματός μας όπως για παράδειγμα η καρδιακή, η αναπνευστική, η θερμορυθμιστική λειτουργούν κατά κανόνα στα υγιή άτομα σταθερά χωρίς μεγάλες διακυμάνσεις. Παρόλα αυτά κάποιες στιγμές κατά την διάρκεια της ζωής μας οι λειτουργίες αυτές μπορεί να παρουσιάσουν μια διαφοροποίηση πέραν του συνηθισμένου όπως για παράδειγμα στις έκτακτες συστολές (ουσιαστικά μια στιγμιαία αρυθμία που γίνεται αντιληπτή από το άτομο). Αν τώρα κάποιος αντιληφθεί αυτή την διαφοροποίηση στην λειτουργία του σώματός του (και όπως αναφέραμε κάποιοι άνθρωποι θεωρούνται πιο ευαίσθητοι στο να καταγράφουν αυτές τις διαφοροποιήσεις) και επικεντρωθεί σε αυτή, αυτό μπορεί να του προκαλέσει άγχος. Συνέπεια αυτού του άγχους είναι να κάνει μια αυτόματη αρνητική σκέψη που αρχικά μπορεί να είναι απλά “τι είναι αυτό τώρα;”. Η αρνητική αυτή σκέψη δημιουργεί περισσότερο άγχος κάτι που εντείνει το σωματικό σύμπτωμα ή προσθέτει και άλλα συμπτώματα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το άτομο να καταστροφολογήσει ακόμα περισσότερο (π.χ. “παθαίνω εγκεφαλικό”) κάτι που μεγαλώνει ακόμα περισσότερο την ένταση των σωματικών του συμπτωμάτων, το πανικοβάλει και τελικά μπορεί να οδηγήσει στην σκέψη-φόβο ότι εκείνη την ώρα πεθαίνει ή ότι τρελαίνεται. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα ή λεπτά δημιουργείται ουσιαστικά ένας φαύλος κύκλος που κάνει την ένταση της σωματικής δυσφορίας και του φόβου τόσο μεγάλα που μόνο τα άτομα που έχουν βιώσει μια τέτοια κρίση μπορούν να εκτιμήσουν το μέγεθος του πανικού που δημιουργεί αυτή η κατάσταση. Αυτός είναι ο λόγος που τα άτομα με κρίσεις πανικού καταφεύγουν κυρίως στα πρώτα επεισόδια στα επείγοντα των νοσοκομείων φοβούμενα ότι αυτό που τους συμβαίνει έχει οργανική αιτιολογία.
Από τη στιγμή τώρα που συμβεί η πρώτη κρίση πανικού το άτομο αρχίζει να είναι σε επιφυλακή για ένα νέο επεισόδιο κάτι που αυξάνει τα γενικότερα επίπεδα άγχους του και ως αποτέλεσμα τις πιθανότητες επανάληψης μιας τέτοιας κρίσης. Ένα δεύτερο ή τρίτο επεισόδιο που μπορεί να συμβεί μέσα στις επόμενες ημέρες οδηγεί πολλές φορές το άτομο στο να αρχίζει να αποφεύγει καταστάσεις όπου έχει συνδέσει με τα επεισόδια (π.χ. μέρη όπου είχε τις κρίσεις) δημιουργώντας ουσιαστικά ένα νέο πρόβλημα γνωστό ως αγοραφοβία. Ακόμα και αν το πρώτο επεισόδιο όπως συζητήθηκε μπορεί να πυροδοτήθηκε από μια παροδική, δυσλειτουργική μεν φυσιολογική δε, σωματική εκδήλωση οι επόμενες κρίσεις μπορεί να ξεκινούν απλά από τον φόβο του ατόμου ότι μπορεί να πάθει μια τέτοια κρίση (“δεν ξέρω τι συμβαίνει, σκέφτομαι ότι μπορεί να το πάθω πάλι και το παθαίνω. Σαν να το προκαλώ”). Η πορεία της διαταραχής είναι κατά κανόνα χρόνια με περιόδους εξάρσεων και υφέσεων. Η ένταση των επεισοδίων ακολουθεί επίσης συχνά μια φθίνουσα πορεία αν και αυτό συχνά οφείλεται στην αποφευκτική συμπεριφορά του ατόμου. Πολύ συχνά καθώς το άτομο εξοικιώνεται με τις κρίσεις του οι καταστροφολογικές σκέψεις ότι εκείνη την ώρα παθαίνει κάτι σημαντικό εκλείπουν και μένουν μόνο τα σωματικά του συμπτώματα.
Επικινδυνότητα
Οσο πιο απλά μπορεί να γραφτεί οι κρίσεις πανικού δεν είναι ποτέ θανατηφόρες. Δεν προκαλούν επίσης ούτε μόνιμη οργανική επιβάρυνση που θα μπορούσε να επιφέρει χρόνιο σωματικό πρόβλημα. Αυτό που κάνουν οι κρίσεις πανικού είναι να δημιουργούν μεγάλο άγχος, φόβο, και περιορισμό στην ζωή του ατόμου. Η συζήτηση για το πόσο επιβλαβείς είναι οι κρίσεις πανικού είναι συνέχεια της μεγάλης συζήτησης του πόσο επιβλαβές είναι γενικότερα το άγχος στη ζωή του ανθρώπου. Σε αντίθεση με τις εδώ και χρόνια αναφορές στα μέσα ενημέρωσης ότι «το άγχος σκοτώνει» δεν υπάρχουν ξεκάθαρα ερευνητικά στοιχεία που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο. Το άγχος μπορεί να γίνει ένας επιπλέον επιβαρυντικός παράγοντας σε πάσχοντες από σοβαρά χρόνια νοσήματα (π.χ. καρδιοπαθείς). Ο υγιής άνθρωπος δεν κινδυνεύει οργανικά από τις κρίσεις πανικού και γενικότερα από το άγχος. Άλλωστε το άγχος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού σχεδιασμένη να προστατεύει τον ανθρώπο από διάφορους κινδύνους. Από την άλλη η χρόνια δημιουργία άγχους που μπορεί να επιφέρει μια διαταραχή πανικού μπορεί να οδηγήσει σε άλλες ψυχικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη ή οι φοβίες. Εξίσου σημαντικά οι κρίσεις πανικού μπορεί να εμφανιστούν σε κάποιον στα πλαίσια μιας κατάθλιψης που αντιμετωπίζει. Στην τελευταία περίπτωση η θεραπεία εστιάζεται και στην βελτίωση της διάθεση του ασθενούς και όχι μόνο στη μείωση του άγχος του.
Αντιμετώπιση
Αν και από μόνη της η πληροφορία ότι οι κρίσεις πανικού δεν αποτελούν κίνδυνο για την ζωή τους ανακουφίζει αρκετά τους πάσχοντες, δεν επαρκεί για την διακοπή του φαύλου κύκλου που έχει μπει σε λειτουργία. Η αντιμετώπιση που έχουμε στην διάθεσή μας είναι δύο ειδών. Η φαρμακευτική και η ψυχοθεραπευτική. Στην φαρμακευτική η χορήγηση αγχολυτικών γίνεται με δύο τρόπους. Επί συμπτώματος, όπου το άτομο λαμβάνει το φάρμακο όταν νοιώθει την έναρξη μιας κρίσης, ή προφυλακτικά όπου το άτομο λαμβάνει την αγωγή για ένα διάστημα, συνήθως κάποιων εβδομάδων, μειώνοντας έτσι τα γενικά επίπεδα του άγχους του και έτσι την πιθανότητα επανάληψης των επεισοδίων. Με την ψυχοθεραπεία από την άλλη (π.χ. γνωσιακή συμπεριφορική) το άτομο με την βοήθεια του θεραπευτή του μαθαίνει τρόπους να διαχειριστεί τις κρίσεις του αλλά και γενικότερα το άγχος του. Οι τρόποι αυτοί μπορεί να είναι πρακτικοί (π.χ. ασκήσεις χαλάρωσης) ή ψυχολογικοί (αλλαγή θεώρησης της κατάστασης). Εδώ και κάποια χρόνια κυκλοφορούν επίσης και κάποια βιβλία αυτοβοήθειας που στηρίζονται σε ψυχοθεραπευτικές αρχές. Τα τελευταία έχουν την χρησιμότητά τους αλλά δεν αναπληρώνουν ποτέ την θεραπευτική σχέση που βρίσκει ο ασθενής στην ψυχοθεραπεία και που συχνά είναι απαραίτητη για την ανακούφιση του προβλήματος.
Οι κρίσεις πανικού είναι ένα πρόβλημα που στηρίζεται στο άγχος και στον πανικό που δημιουργεί στον πάσχοντα. Καταστάσεις που δυσκολεύουν το άτομο να πιστέψει ότι υπάρχει αποτελεσματική λύση σε αυτό που αντιμετωπίζει. Έτσι πολλές φορές πιο σημαντικό από το ποια θεραπεία θα επιλέξει το άτομο είναι η απόφαση να κάνει κάτι για το πρόβλημά του και να αναζητήσει βοήθεια από κάποιον ειδικό.